„Program Kids Skills – od problemu do rozwiązania” – Jana Chojecka

Dziecięce zachowania, które sprawiają trudność dorosłym często postrzegane są jako problemy, które należy rozwiązać, których trzeba się pozbyć. Dziecko, które moczy się w nocy ma w ocenie opiekunów przestać się moczyć, to, które „pyskuje” ma przestać pyskować, a to, które przeszkadza podczas lekcji ma przestać przeszkadzać. Rzadko jednak pytamy o to, co miałoby być zamiast – jeśli nie pyskuje to co robi? Jeśli nie gra na komputerze to co robi?

Ben Furman – twórca programu Kids Skills podkreśla, że warto na dziecięce trudności spojrzeć z perspektywy umiejętności – dziecko zaspokaja swoje potrzeby w dostępny dla siebie sposób, a jeśli ten jest szkodliwy, nieadekwatny czy problemowy, to wynika jedynie z braku innych umiejętności. Zatem receptą na zachowania problemowe dziecka może być wypracowanie zestawu nowych umiejętności, z których dziecko będzie wybierało te, które w danym momencie w sposób optymalny pozwolą zaspokoić potrzeby.

Program Kids Skills składa się z 15 kroków, które pozwalają usystematyzować przebieg nauki. U podstaw programu leży przekonanie, że każde dziecko ma naturalną potrzebę uczenia się nowych rzeczy i wystarczające kompetencje, by wypracować nowe umiejętności. To, co istotne – młody człowiek potrzebuje wsparcia osób znaczących, które będą nie tyle kontrolować jego postępy i rozliczać go z realizacji programu, co ułatwiać ten proces między innymi służąc swoim czasem i energią, gdy dziecko będzie ich potrzebować.

Nim rozpoczniemy pracę z dzieckiem, pytanie kierujemy w pierwszej kolejności do opiekunów – czego oczekują w zamian? Zadaniem osoby prowadzącej konsultację jest stworzenie jak najbardziej szczegółowej i rozłożonej na czynniki pierwsze listy umiejętności, które w toku ćwiczeń staną się nowymi nawykami w przyszłości. Dobrze jeśli dzięki konsultantowi uda się urealnić oczekiwania – przykład? Jeśli dziecko pyskuje, czego oczekuje dorosły? Na przykład tego, że dziecko będzie się odnosiło do niego z szacunkiem. Tylko co to znaczy? Być może nabędzie umiejętność komunikowania swoich potrzeb w akceptowany społecznie sposób, a to oznacza, że nabędzie umiejętności rozpoznawania swoich potrzeb, proszenia o pomoc w ich zaspokajaniu, przyjmowania pomocy. Być może nauczy się mówić tonem spokojnym, używając słów nieobelżywych, być może nabędzie umiejętność dyskutowania – wykorzystując argumentację, ale i przyjmując argumentację drugiej strony. Pod dość ogólnym oczekiwaniem kryje się zestaw umiejętności, których dziecko będzie się uczyło po kolei. Co więcej poszukując rozwiązań warto zawsze mieć na względzie możliwości rozwojowe dziecka. Program Kids Skills stworzony został dla dzieci w wieku od 3 do 12 roku życia. Czego innego oczekiwać możemy od trzylatka, inne umiejętności ćwiczył będzie 12 latek. To zadaniem konsultanta będzie pokierowanie oczekiwaniami opiekuna. To, co istotne w programie, to pozostawienie wolności wyboru dziecku – po rozmowie z opiekunami zapraszamy młodego człowieka i odnosząc się do jego zasobów, dotychczas zdobytych kompetencji przedstawiamy oczekiwania dorosłych: „Twoi rodzice mówią, że jesteś świetny w tym i w tamtym, że dobrze sobie radzisz z tym i owym, chcieli by także, byś nauczył się tego, tego i tego, a Ty, którą umiejętność chciałbyś zdobyć w pierwszej kolejności?”. Bywa i tak, że dziecko wskaże jeszcze inną lub inne rzeczy niż te określone przez opiekunów. Warto rozważyć na ile zdobycie ich pozwoli zastąpić dotychczasowe sposoby zaspokajania potrzeb i jeśli te pomysły wpisują się w możliwe rozwiązania rozpocząć naukę od propozycji dziecka. Jest to użyteczne z dwóch powodów: po pierwsze łatwiej jest nam uczyć się rzeczy, które sami wymyśliliśmy, po drugie uczenie się tego, czego chcemy w oparciu o kolejne kroki programu pozwala oswoić procedurę, a zakończone sukcesem ćwiczenia dodatkowo zmotywują młodego człowieka do zdobywania kolejnych umiejętności.

Kolejnym krokiem jest zbadanie korzyści – co takiego młody człowiek będzie z tego miał, że nauczy się nowej rzeczy? Jak to wpłynie na jego relacje z opiekunem, wychowawcą, z rodziną, bliskimi, przyjaciółmi? Jak to zmieni jego myślenie o nim samym? Co ulegnie zmianie w jego codziennym funkcjonowaniu, w planie dnia, w czasie wolnym? W jaki sposób zareagują inne osoby, gdy on już tak będzie robił? Jak to wpłynie na jego samopoczucie, zdrowie? Im młodsza jest osoba ćwicząca, tym bardziej badanie korzyści powinno mieć wymiar symboliczny – odgrywania scenek z udziałem pluszaków czy figurek – jest to bliższe zrozumieniu dziecka, ale i urealnia zmianę, im starsze dziecko, tym bardziej zdolne do mentalizacji. Badanie korzyści nie ma się odnosić jedynie do kwestii „materialnych” – obiecanych przez opiekunów prezentów, czy nagród w postaci lepszych ocen, a bardziej do tego, co stanowi trwałą zmianę i wpływa na procesy poznawcze, emocjonalne, wolicjonalne i w konsekwencji behawioralne.

W czwartym kroku zachęcamy dziecko do nadania symbolicznej nazwy zdobywanej umiejętności – dziecięca wyobraźnia nie ma granic, a nazwanie pełni dwie funkcje – ćwiczona rzecz staje się „własna” – tylko jego, wyjątkowa, być może napawająca dumą, a dzięki temu wzrasta motywacja do nauki. Ponadto, gdy podczas ćwiczeń przypominamy dziecku, że stara się zdobyć tę „własną” umiejętność, osoby niewtajemniczone nie muszą nawet wiedzieć o co chodzi. Przykład? Gdy celem podjętych działań jest np. trening czystości, a my przypominamy: „pamiętaj, że uczysz się siusiać do nocnika/toalety” może to być krępujące dla dziecka, gdy inni to słyszą, ale gdy jest to np. „misja pustynia” czy cokolwiek, co dziecku przyjdzie do głowy podczas nadawania nazwy – wtedy postronne osoby nie muszą tego skojarzyć, a dziecko czuje się bardziej komfortowo.

Gdy w kolejnym kroku zachęcamy dziecko, by wybrało potężną istotę, która będzie je wspierała w ćwiczeniu nowej umiejętności to kryje się za tym „magiczne myślenie” charakterystyczne dla dzieci (choć nie tylko), które pozwala wierzyć, że nasz amulet wspiera nas, dodaje mocy (jak słoń z podniesioną trąbą podczas egzaminów maturalnych). Dzięki temu w sytuacji zwątpienia, kryzysu możemy się odwołać do mocy tej potężnej istoty i zaczerpnąć jej do dalszych ćwiczeń.

Szósty krok to zaproszenie dziecka do wybrania osób wspierających. To uczący się decyduje kogo chce powiadomić o ćwiczeniach. Dobrze, by o wsparcie poprosił osobiście, mówiąc wprost czego od nich oczekuje. Zazwyczaj sieć wsparcia buduje się dość łatwo, ale bywa i tak, że dziecko nie może liczyć na osoby z najbliższego otoczenia, wtedy szukamy wsparcia w dalszych kręgach społecznych, a także tworzymy grupy rówieśnicze, w których uczestnicy mogą dawać sobie nawzajem wsparcie. Jakie formy może ono przybierać? To między innymi dzielenie się swoimi doświadczeniami, pomysłami na ćwiczenia, przypominanie o treningu, śledzenie postępów, docenianie wysiłków czy chwalenie wyników. Ważne, by młody człowiek wiedział, że nie jest sam, że są wokół niego osoby, które w razie trudności pomogą mu stawić im czoła i pokonać rozmaite przeszkody.

Jednym z elementów gwarantujących sukces jest poczucie mocy sprawczej i samoskuteczności. Warto jest z dzieckiem porozmawiać o tym, jakie jego umiejętności, zasoby, mocne strony pomogą mu nauczyć się nowej rzeczy, na czym opiera swoje poczucie pewności siebie. U młodszych dzieci przekonanie, że nie ma rzeczy niemożliwych jest częstsze, starsze dzieci doświadczały w swoim życiu trudności i niepowodzeń, które mogą poddać w wątpliwość faktyczną zdolność dokonania zmiany. W takiej sytuacji warto opierać się na faktach – z jakich umiejętności korzysta na co dzień, co to mówi o jego zasobach, jakie kompetencje rozwinął w ostatnim czasie. Odwoływanie się do konkretnych sytuacji niweluje poczucie koloryzowania rzeczywistości – dasz sobie radę, bo cię kocham – to za mało. Jeśli dziecku brakuje pewności siebie, można poprosić osoby wspierające o przygotowanie listu, nagrania wideo albo głosowego, w którym wskażą, jakie mocne strony dziecka i dotychczas zdobyte umiejętności będą użyteczne w ćwiczeniu nowych zachowań.

Planowanie uroczystości jest ósmym krokiem programu Kids Skills. O ile badanie korzyści oraz budowanie poczucia samo skuteczności służy wzmacnianiu motywacji do zmiany „od wewnątrz”, o tyle rozmowa o tym, w jaki sposób dziecko uczci swój sukces jest elementem motywacji zewnętrznej – ale równie potrzebnej. Czasem, gdy pojawiają się przeszkody, a dziecko traci siłę i nadzieję na zmianę, wtedy myślenie o tym, co przyjemne, co czeka na końcu tej wyboistej drogi, jak wtedy będzie przyjemnie, staje się elementem wspierającym proces zmiany. Planując dziecko może także zastanowić się, w jaki sposób będzie chciało podziękować tym wszystkim, którzy wspierali je na drodze do sukcesu. Tym samym uczymy dziecko umiejętności dostrzegania zaangażowania innych osób, dziękowania za ich czas i wkład pracy, rozwijając bardziej dojrzałą osobowość.

Definiowanie umiejętności służy opisaniu/pokazaniu, w jaki sposób młody człowiek będzie się zachowywał, gdy już ją opanuje. Pełni to dwie funkcje – z jednej pozwala upewnić się, że wszystkie zaangażowane w proces osoby wiedzą, na czym umiejętność ma polegać, dzięki czemu łatwiej zaplanować ćwiczenia i śledzić postępy. Z drugiej – jeśli dziecko na etapie rozmowy potrafi zademonstrować nowe zachowanie to znaczy, że już choć trochę to potrafi, a zatem celem ćwiczeń staje się utrwalenie, zautomatyzowanie zachowania, a nie uczenie się od zera. Jest to także moment na ewentualne skorygowanie albo sposobu zachowania, albo zakresu tej umiejętności. Przykład – ustalonym nowym zachowaniem ma być odnoszenie się z szacunkiem do rodziców. Dziecko demonstruje jak będzie się zachowywało, gdy opanuje tę umiejętność i np. zwraca się wtedy do rodzica „mamo, czy mogłaby mama podać mi sól”, a rodzic może bezpośrednio odnieść się do tego, co zobaczył/usłyszał i stwierdzić, czy to jest ten kierunek, czy wystarczy np. „mamo, podaj mi, proszę, sól”. Im bardziej konkretnie są kryteria, tym łatwiej ćwiczyć i obserwować postępy.

Celem upublicznienia informacji o tym, że dziecko rozpoczyna trening nowego zachowania jest umożliwienie osobom wspierającym zaangażowania w proces. Krok ten nie jest obligatoryjny, co więcej dziecko nie musi ujawniać każdej napotkanej osobie, że uczy się nowej rzeczy. To ono decyduje, kogo chce poinformować i w jakim zakresie. Niewątpliwym plusem tego kroku może być czytelna deklaracja, że dziecko podejmuje starania, by przełamać dotychczasowy sposób reagowania, co może pozytywnie wpłynąć na jego wizerunek w klasie/grupie rówieśniczej/rodzinie. Jeśli jakieś zachowanie było szczególnie uciążliwe i wpłynęło negatywnie na obraz tej osoby, to informacja, że coś pozytywnego zadziewa się w życiu dziecka może przenieść punkt ciężkości z problemu na rozwiązanie i zamiast tracić energię na hamowanie trudnego zachowania, zostanie ona skierowania na tworzenie okazji do ćwiczeń i docenianie postępów. Jest to uwalniające tak dla dziecka, jak i dla jego otoczenia.

Ćwiczenie umiejętności to krok, w którym w pierwszej kolejności tworzymy harmonogram trenngów. Pamiętać warto o tym, że zaczynamy od małych porcji – krótkich ćwiczeń np. raz dziennie, stopniowo zwiększając długość i częstotliwość, że warto zaczynać od ćwiczeń w „sztucznych warunkach”, stopniowo przenosząc umiejętności do codziennych sytuacji. Szczegółowy plan ćwiczeń ze wskazanymi osobami, które w nich uczestniczą wprowadza rytm, porządkuje dzień, staje się jednym z elementów różnych dziecięcych aktywności. Zachęca również opiekunów do regularności zwiększając szansę na uczynienie z nowego zachowania nawyku, który zastąpi poprzedni.

Co ważne, warto z dzieckiem ustalić sposób przypominania o tym, że trenuje nową umiejętność. Rolą ustalonych z dzieckiem sygnałów nie jest wzięcie odpowiedzialności przez innych za proces uczenia się, lecz stanowią one element wspierający. Każdy, kto kiedykolwiek zmieniał swoje nawyki wie, że nawroty do dawnych zachowań stanowią istotny element procesu zmiany. Rzecz jednak w tym, by nie przejęły one kontroli nad naszym zachowaniem – temu służyć mają sygnały przypominające o treningu – zatrzymaniu zachowania problemowego i przekserowania uwagi dziecka na zdobywanie nowej umiejętności. Sygnały mogą być ustalonym z dzieckiem gestem, słowem, wiadomością tekstową, czy czymkolwiek, co dziecku zdaje się być użyteczne. Warto zadbać o to, by sygnał ten nie miał wymiaru piętnującego porażkę, lecz kierował uwagę na nową umiejętność.

Kiedy dziecko opanuje nową umiejętność przychodzi pora na świętowanie sukcesu. Jest to moment, w którym ze wszystkimi szczegółami realizujemy wcześniej ustalony plan. Jest to moment, w którym młody człowiek będzie mógł zaprezentować zdobytą umiejętność albo opowiedzieć o drodze, którą przeszedł, by ją utrwalić. Jest to także okazja do podziękowań tym, którzy przyczynili się do osiągnięcia sukcesu. Opowiadając o korzyściach płynących z nowej umiejętności dziecko może zachęcić innych do uczenia się, co więcej może stać się nauczycielem, dzięki czemu po pierwsze wzmocni proces zmiany, a także poczucie samo skuteczności, a po drugie dokona transferu zdobytych kompetencji być może ułatwiając innym rozwój.

Ostatnim krokiem jest ustalenie z dzieckiem kolejnej umiejętności, którą chciałoby trenować. Jak już wskazywano na początku zastąpienie problemowego nawyku wymaga niejednokrotnie całego zestawu drobniejszych umiejętności, które warto ułożyć hierarchicznie – od podstawowego do bardziej szczegółowego, od łatwego do trudnego, od bliskiego umiejętnościom dziecka do zupełnie nowego. Dzięki temu ułatwimy proces uczenia się, a kolejne drobne sukcesy będą działały motywująco. Często bywa i tak, że gdy uda się wypracować nowy sposób radzenia sobie i „problem” zniknie, pojawia się przestrzeń do dostrzeżenia kolejnych obszarów rozwoju. Dlatego zadaniem dobrego konsultanta, jeśli dostrzega multiproblemowość, jest stopniowe wprowadzanie zmian, by nie zarzucić ani rodziny ani dziecka długą listą rzeczy do zmiany. Wybierając Kids Skills możemy krok po kroku przeprowadzić zarówno dziecko, jak i jego opiekunów/wychowawców do świta nowych, użytecznych kompetencji nie odbierając przy tym poczucia własnej wartości, samo skuteczności i motywacji.

Bibliografia:

1. Furman, Program „Dam Radę” w praktyce. Nowa metoda pomagania dzieciom w przezwyciężaniu problemów z emocjami i zachowaniem, Warszawa 2012
2. https://ctsr.pl/metoda-kids-skills/
3. https://adriankondraciuk.pl/2018/10/22/umiejetnosci-zamiast-problemow-czyli-o-metodzie-kids-skills/
4. https://www.kidsskillsacademy.com/