„Starzenie się a styl życia” – Jagna Sobierajewicz

W związku z coraz większą liczbą osób starszych w społeczeństwie, nasuwa się pytanie czy jest jakiś określony styl życia, który sprzyja starzeniu się? Już ponad 20% mieszkańców naszego kraju to osoby po 60-tym roku życia, a w ciągu kolejnych 10 lat w wiek senioralny wejdzie już co trzeci mieszkaniec Polski. Coraz więcej osób (gerontologów – ludzi badających starzenie się) zaczyna interesować się fizycznym i psychicznym zmianom, które następują w wieku senioralnym. W celu badania zagadnień dotyczących adaptacji psychiki ludzi starzejących się do okresu starości powstała nawet osobna dziedzina – psychogerontologia. 

Proces starzenia się można definiować na wiele sposób, uwzględniając wiek chronologiczny, społeczny, biologiczny lub psychologiczny. Starzenie się może być rozumiane jako wszystkie procesy, które oddziałują na osobę w konsekwencji jej rozwoju. Innymi słowy starzenie się dotyczy zmian dokonujących się w obszarze danej jednostki. Ta definicja jest mało precyzyjna, ponieważ według specjalistów zaczynamy starzeć się mając już około 30 lat. Zatem nie powinniśmy ograniczać starzenia tylko i wyłącznie do zmian biologicznych. Najczęściej przyjmujemy, że wiek senioralny zaczyna się po 60-65 roku życia, co wiąże się ze zmianą statusu społecznego – w tym wieku osoby najczęściej przechodzą na emeryturę i wycofują się z życia zawodowego. Definicja starzenia się przysparza trudności ze względu na fakt, że jest to proces – zmiany zachodzą przez wiele lat, podczas których dostrzegamy w osobie zmiany fizyczne (biologiczne), jak i psychiczne. Nie starzejemy się „z dnia na dzień”. Co więcej, zmiany fizyczne i psychiczne nie muszą pojawiać się równocześnie. Możemy spotkać młodych dorosłych, którzy przedwcześnie postarzeli fizycznie, i odwrotnie, osoby starsze (70-80letnie), które wyglądają na dużo młodsze niż są w rzeczywistości. Zmiany fizyczne, które są łatwo dostrzegalne nie muszą odpowiadać zmianom osobowościowym i społecznym. Osoby w późnej starości potrafią zachować witalność właściwą dla osób w dużo młodszym wieku. Na ten stan rzeczy wpływają czynniki genetyczne, ale również preferowany przez nie styl życia, ich nawyki i przyzwyczajenia. Wyróżnia się wiele teorii tłumaczących funkcjonowanie osób starszych i ich wpływ na proces starzenia się, które poniżej zostaną opisane bardziej szczegółowo.

Myśląc o starości, może nasuwać się skojarzenie, że jest to jedynie okres wyczekiwania na śmierć. Zgodnie z teorią wyłączania się Cumminga i Henry`ego (1961) starość to czas, kiedy osłabia się kontakt ze światem osób starszych. Wpływ na ten proces ma m.in. osłabienie narządów zmysłów: wzroku, słuchu czy dotyku. Na poziomie społecznym osoby starsze wyłączają się z kontaktów ze względu na różne społeczne wykluczenia, np. przejście na emeryturę, stratę współmałżonka czy przyjaciół. Często proces wyłączania się inicjowany jest przez same osoby starsze, a dopiero w późniejszym czasie podtrzymywany przez istniejące normy społeczne. Na proces wyłączania się narażone są osoby, które we wcześniejszych okresach były typami samotników i w ich poczuciu jest to naturalny proces „końca życia”. Jest to teoria, która może tłumaczyć wiele zachowań osób starszych. Jednak w świetle zmieniających się warunków społecznych w krajach rozwiniętych ta teoria jest coraz częściej krytykowana ze względu na zwiększającą się popularność aktywnego seniora. Przeciwieństwem teorii Cumminga i Henry`ego jest teoria aktywności, która zakłada utrzymanie jak najdłużej osób starszych w aktywności, zarówno społecznej, jak i zawodowej. Jednak, uwzględniając wcześniej wymienione zmiany biologiczne, ciężko wyobrazić sobie wszystkich 70-80 latków aktywnych zawodowo czy uprawiających rozmaite dyscypliny sportowe. Z pewnością możemy obserwować coraz większą liczbę seniorów, którzy chcą pozostać aktywni, zwłaszcza kiedy stwierdza się większą satysfakcję z życia u osób aktywnie zaangażowanych (Merriman, 1984). Jednak nie dla wszystkich jest to optymalny styl życia. Strategia wyłączania się lub aktywności będzie uzależniona od takich czynników, jak zdrowie, warunki finansowe, czy typ osobowości. Narzucanie jednego tylko stylu życia, jako „najlepszego” może przynieść odwrotny skutek. Możliwość samodzielnego wyboru, w jakim obszarze, osoba starsza chce pozostać aktywna, a w którym nie, jest bardzo istotna w celu zachowania własnej autonomii. 

Preferowany styl życia w okresie podeszłym zdeterminowany jest również możliwością realizacji potrzeb osób starszych. Zakłada się, że są to m.in.:

● potrzeba integracji (z najbliższym środowiskiem i rodziną) 

● potrzeba autonomii (zachowanie samodzielności i niezależności) 

● potrzeba bycia ważnym/wartościowym 

● potrzeba bezpieczeństwa 

● potrzeba satysfakcji z życia 

Teoria starzenia się związana z typem osobowości zakłada, że najważniejszą kwestią, która ma znaczenie w jaki sposób osoba starsza funkcjonuje jest możliwość zaspakajania i realizacji tych potrzeb. Cechy osobowości można zdefiniować jako zespół trwałych właściwości/cech człowieka, które organizują jego zachowanie. Nadal polemizuje się na ile zmiany osobowościowe w starszym wieku wynikają ze zmian jednostkowych (np. zmian na poziomie aktywności neuronalnej), a na ile ze względu na fakt, że społeczeństwo w mniejszym stopniu ma na uwadze potrzeby osób starszych, co w konsekwencji trwale wpływa na ich zachowanie. Niewątpliwie cechy osobowości przekładają się na preferowany styl życia. Na przykład udowodniono, że osoby mające wyższy poziom otwartości, ugodowości, ekstrawersji i sumienności, a niższy poziom neurotyzmu, mają mniej problemów zdrowotnych i prowadzą relatywnie zdrowszy tryb życia (Jerram, Coleman, 1999). W innych badaniach wykazano, że wysoki poziom neurotyzmu wpływa niekorzystnie na ogólny stan zdrowia osób starszych (Kempen, Jelicic i Ormel, 1997), a wysoki poziom ekstrawersji korzystnie wpływa na proces zdrowienia po udarze (Elmstahl, Sommer i Hagberg, 1996). Zatem cechy osobowości mogą wpływać na proces starzenia się, a tym samym na realizację potrzeb oraz umiejętność przystosowania się do pojawiających się zmian, a w konsekwencji na zadowolenie z życia w wieku starszym. 

D.B. Bromley wyróżnia pięć rodzajów postaw, jakie mogą przyjmować osoby wobec starzenia: 

– postawa konstruktywna, która charakteryzuje się pogodzeniem ze starością i z śmiercią, zadowoleniem z siebie i z kontaktów z innymi, akceptacją starzenia się, – postawa zależności, która charakteryzuje się biernością, zależnością wobec innych ludzi, odejściem z pracy zawodowej, osoby starsze nie wykazują własnych ambicji, czują się zwolnieni z odpowiedzialności za swoje życie, 

– postawa obronna, która charakteryzuje się samowystarczalnością i odrzucaniem pomocy innych, pesymistycznym patrzeniem na starość, co zostaje ukryte pod wzmożoną aktywnością, 

– postawa wrogości wobec otoczenia, która charakteryzuje się agresywnością i podejrzliwością wobec innych, brakiem akceptacji własnej starości i nadchodzącej śmierci, zazdrością oraz wrogością wobec młodych ludzi, izolowaniem się od otoczenia, – postawa wrogości wobec siebie, która charakteryzuje się pasywnością, pesymistycznym pogodzeniem się ze starością, traktowaniem śmierci jako wyzwolenia, brakiem zadowolenia z życia. 

Przyjmuje się, że pierwsze trzy postawy mają charakter adaptacyjny, osoby są relatywnie dobrze nastawione do własnej późnej dorosłości, a ostatnie dwie postawy mają charakter dezadaptacyjny, charakteryzujący się brakiem umiejętności przystosowania się do nieuchronnych zmian.

Należy podkreślić, że wszystkie te zmiany/postawy mają charakter indywidualny i w dużym stopniu zależą od czynników psychospołecznych. Podejście do własnej starości można, najkrócej, uzależnić od wpływu dwóch grup czynników: wewnętrznych (do których zalicza się stan zdrowia, poczucie sensu życia, poczucie koherencji, zachowania zdrowotne, czy doświadczenia życiowe) i zewnętrznych (do których zaliczamy relacje rodzinne, społeczny obraz starości, politykę społeczną i pomoc społeczną). Wybór preferowanego stylu życia będzie uzależniony od tych czynników. 

Narzucanie osobom starszym jednego stylu życia jest bardzo ryzykowne, ponieważ związek między stylem życia a satysfakcją z życia jest dużo bardziej złożony. Proces starzenia się nie oznacza jedynie straty, pojawiających się ograniczeń i nie nawiązuje do okresu oderwanego od reszty naszego życia. Nie zapominajmy, że jest to czas wypełniony wieloma zadaniami rozwojowymi. Oczywiście, w okresie tym pojawiają się zadania związane ze stratą i przemijaniem – także koniecznością przygotowania się do własnej śmierci i śmierci naszych bliskich – jednak skupianie się wyłącznie na deficytach nie odzwierciedla możliwości tego okresu życia. Przyjęty przez nas styl życia może pozytywnie wpłynąć na jakość i satysfakcję z tego okresu. To my sami decydujemy jaki styl życia wybierzemy w naszej starości. Mimo pojawiających się przeciwności i ograniczeń, mamy szereg możliwości, które powinniśmy wykorzystać i zainwestować w nie swój czas. 

Cumming, E., Henry, W.E. (1961). Growing Old. New York: Basic Books. 

Merriman, A. (1984). Social customs af ecting the role of elderly women in Indian society. W: D.B. Bromley (red.) Gerontology: Social and Behavioural Perspectives. London: Croom Helm. Jerram, K.L., Coleman, P.G. (1999). The big five personality traits and reporting of health problems and health behavior in old age. “British Journal of Health Psychology”, 4, 181-192. 

Kempen, G.I.J.M., Jelicic, M., Ormel, J. (1997). Personality, chronic medical morbidity, and health-related quality of life among older persons. “Health Psychology”, 16, 539-546. Elmstahl, S., Sommer, M., Hagberg, B. (1996). A 3-year follow-up of stroke patients: Relationships between activities of daily living and personality characteristics. “Archives of Gerontology and Geriatrics”, 22, 233-244. 

Bromley, D.B. (1991). Human Ageing. An Introduction to Gerontology. Bungay:Penguin. Hamiliton, I.S. (2000). Psychologia starzenia się. Zysk i S-ka Wydawnictwo.