W jaki sposób dziecko nabywa zdolności do mentalizacji, co wpływa na osiągnięcie tej zdolności i czym w ogóle jest zdolność do mentalizacji? Jest to ważne pytanie podejmowane między innymi przez psychologię rozwojową, psychologów zainteresowanych rozwojem dzieci i młodzieży oraz ich zdrowym funkcjonowaniem w społeczeństwie i późniejszym dorosłym życiu.

Mentalizacja polega na rozpoznawaniu i nadawaniu znaczenia własnych i cudzych emocji. Tego co my czujemy w tej chwili, co się właśnie wydarzyło, jak odczuwamy daną emocję lub co przypuszczamy, że może się za chwilę wydarzyć oraz refleksja nad tym co w tej chwili odczuwa druga osoba, partner, koleżanka, z którą jesteśmy w interakcji, co czuje, myśli, zamierza. Zdolność do mentalizacji niezależnie w jakiej teorii definiowana, zawsze odnosić się będzie do procesów społecznego poznania, czyli związana jest z interakcją między dwojgiem ludźmi i tym co spostrzegamy. Zdolność do rozumienia przez osobę tego pod wpływem jakich procesów psychicznych (przeżyć, emocji,) aktualnie się znajdujemy, umiejętność rozpoznawania ich u innych osób oraz w jaki sposób te stany psychiczne funkcjonują w interakcji dwóch osób. Dzięki zdolności do mentalizacji osoba jest w stanie przewidzieć nie tylko co czuje inna osoba, ale również jej intencje i zamiary.

Wnioskowanie o stanach mentalnych innych osób to osobiste emocjonalne zaangażowanie w historię drugiej osoby, chwilowe pozostanie w relacji dwóch osób, wyobrażenie, czy przewidywanie jak dalej może potoczyć się ta historia. Mentalizowanie, czyli emocjonalna relacja jednej osoby z drugą ,,tu i teraz” w bieżącym doświadczeniu. To przede wszystkim wzorce naszych wcześniej przeżytych doświadczeń, obraz siebie i innych w interakcjach, np. ja i mama w dzieciństwie oraz stany emocjonalne im towarzyszące, czyli co wtedy czułam jak byłam z daną osobą w konkretnej sytuacji, jak ona się zachowywała i co dalej się wydarzyło. W trakcie mentalizacji, podobnie jak w teorii przywiązania dziecka do matki formuje się obraz siebie oraz obraz innych a także ich wzajemnej emocjonalnej relacji.

Podejście systemowe, w którym pracuję w psychoterapii z rodziną, tworzy pewną strukturę. Poprzez powstałe reprezentacje więzi dziecka z osobami znaczącymi, matką, ojcem następnie z dziadkami, rówieśnikami i innymi ważnymi osobami w dorosłości, powstaje system reprezentacji relacji między różnymi osobami.

Zdolność do mentalizacji możemy przedstawić na kontinuum od wysokiej zdolności do mentalizacji, dostrzegania i rozpoznawania pełnego doświadczenia emocjonalnego własnego oraz innych, również zdolność do bycia poruszonym swoim i cudzym doswiadczeniem, po deficyty gdy osoba nie jest zdolna do dostrzegania powiązań pomiędzy doświadczeniem a emocją u siebie oraz rozpoznawania stanów mentalnych u innych.

WYSOKA ZDOLNOŚĆ <——————————————->DEFICYT ZDOLNOŚCI

W kontekście teorii przywiązania dziecka do matki w pierwszych latach życia dziecka źródła zmagazynowane, czyli wewnętrzne reprezentacje relacji, które osoba już dorosła wykorzystuje w procesie mentalizacji to wewnętrzne reprezentacje siebie czyli jak widzę swoją osobę, osób znaczących np. mama, tata, dziadek, babcia, w zależności od tego z kim więcej przebywaliśmy i kto jest dla nas bliższą osobą oraz relacji między mną a tą ważną dla nas osobą.

Mentalizacja z różnych powodów jest podatna na dezorganizację, czyli że w niektórych sytuacjach nie potrafimy prawidłowo doświadczyć stanów emocjonalnych innych osób. Może czasami dochodzić do przejść ze stanu mentalizowania do zwykłego wnioskowania o innych na podstawie zewnętrznych przesłanek, np. przy silnym pobudzeniu może dojść do ,,przełączenia” z mentalizacji kontrolowanej, świadomej, refleksyjnej na automatyczną.

Mentalizacja nie rozwija się w taki sposób, że wcześniejsze formy prymitywne, czyli zwykłe wnioskowanie zostaną całkowicie zastąpione dojrzałymi formami jak głęboka refleksja nad relacją dwóch osób, tylko dochodzi do dominacji jednych lub drugich w trakcie doświadczeń emocjonalnych. U osoby zdrowej formy refleksyjne będą dominowały nad prymitywnymi i blokowały ich uaktywnienie. W sytuacji bardzo silnego stresu czy pobudzenia emocjonalnego nawet u osób zdrowych może dojść do czasowych zakłóceń zdolności do mentalizacji.

Trafna i elastyczna mentalizacja o innej osobie to umiejętność widzenia jej w różnych rolach i scenariuszach. Jest to bardzo zaawansowana zdolność i niestety tracona w momentach, w których przeżywamy trudne chwile, np. mamy obniżony nastrój, jesteśmy w trakcie kryzysu emocjonalnego, odczuwamy wyższe napięcie emocjonalne. Istnieje również hipermentalizacja, jak sama nazwa wskazuje to nadmiar, czyli wypaczona forma mentalizacji. Jest tak samo patologiczna jak deficyt mentalizacji, mianowicie stanowi ona przypisywanie innym własnych przeżyć, subiektywny świat traktowany jako rzeczywistość, fantazja i nadinterpretacja.

Responsywność matki, tzn. odzwierciedlenie stanów emocjonalnych dziecka, powstanie więzi, bezpiecznej bazy, czyli dziecko czuje się bezpiecznie w nowej sytuacji, nowym miejscu gdy mama jest w zasięgu wzroku, stały się podstawą do rozwoju mentalizacji. Mentalizacja z punktu widzenia przywiązania dziecka do matki pozwala zrozumieć mechanizmy i przyczyny zaburzonego lub prawidłowego jego rozwoju. Mentalizacja to zdolność do myślenia o sobie i innych w kategorii emocji, przekonań, pragnień, umiejętność postrzegania i interpretowania stanów wewnętrznych. Przedświadoma, wyobrażeniowa aktywność umysłowa, która ma na celu interpretacje ludzkiego zachowania takich jak: pragnienia, potrzeby, uczucia. Jest to aktywność wyobrażeniowa, która obejmuje zdolność do oddzielenia własnych stanów psychicznych od tych, które przeżywa inna osoba. Ja wiem, czuję co przeżywam, ale też zdaję sobie z tego sprawę, że przeżycia drugiej osoby mogą różnić się od moich. Wiąże się to z koniecznością wcześniejszego wykształcenia umiejętności przechowywania w umyśle wcześniejszych doświadczeń oraz umiejętnego ich przekształcania a następnie wnioskowania na ich podstawie. Cały ten proces nie musi być ani uświadamiany ani zwerbalizowany, nazwany.

Bardzo wyraźnie podkreśla się związek mentalizacji z przywiązaniem w obszarze więzi dziecka z osobą znacząca a ewentualne deficyty w tej umiejętności łączy z zakłóceniami w tym ważnym dla rozwoju dziecka okresie tworzenia więzi. Przywiązanie to więź społeczna między dwiema osobami, z której jedna jest słabsza a druga silniejsza, np. matki i dziecka, związek o bardzo silnym emocjonalnym zabarwieniu, który można nazwać miłością. W takim przypadku jedynie adekwatna reakcja rodzica na stan dziecka może doprowadzić do uspokojenia i zagwarantować poczucie bezpieczeństwa. Działania opiekuńcze rodzica nad dzieckiem przynoszą mu specyficzny sposób funkcjonowania psychicznego. W przypadku małego dziecka to co w umyśle pokrywa się całkiem z doświadczeniami świata zewnętrznego i utrzymywaniem wewnętrznych obrazów podpartych fantazją. W kolejnych etapach rozwoju rozwija się funkcjonowanie świata wewnętrznego, zabawa ,,na niby”, stanów symbolicznych, nie mających nic wspólnego ze światem zewnętrznym. I na tym etapie rozwoju oddziela się świat zewnętrzny od wewnętrznego na przykład w zabawie. Osoba dorosła, rodzic może pomóc w integracji tych dwóch stanów, kiedy dziecko stara się zrozumieć, że uczucia i myśli doświadczane jako wewnętrzne są związane z tym co dzieje się na zewnątrz. Oznacza to wykształcenie się funkcji refleksyjnej około czwartego roku życia dziecka. Ważne aby zewnętrzna i wewnętrzna rzeczywistość była ze sobą powiązana ale jednocześnie postrzegana jako zróżnicowana, np. fantazje, bajkowe postacie a prawdziwe osoby, inne dzieci, rzeczywisty świat. Rozwój tej kompetencji prowadzi więc do zdolności do mentalizacji, czyli refleksyjnego i swobodnego postrzegania własnych i cudzych pragnień i przeżyć. Aby odzwierciedlanie przez rodzica emocji dziecka przebiegło prawidłowo muszą one być zgodne ze stanem faktycznym, który przeżywa dziecko oraz odpowiednio nazwane. Sugeruje się, że tylko w bezpiecznej sytuacji pełnej miłości i zrozumienia domu rodzinnego dziecko doświadcza prawidłowej regulacji emocji. W relacji z krzywdzącym, zaniedbującym rodzicem dochodzi do częstego uaktywniania się przez dziecko chęci bliższej relacji z rodzicem. Dziecko w takich chwilach zwraca się w kierunku opiekuna szukając bezpieczeństwa lecz nie napotyka na ukojenie co prowadzi do stanu negatywnego pobudzenia u dziecka. W takim przypadku dochodzi do blokowania odczuwania stanów emocjonalnych. Decydujący wpływ w kształtowaniu się mentalizacji leży po stronie rodzica. Obok przeżyć traumatycznych, zaniedbań ważny wpływ ma właściwe odzwierciedlenie stanów emocjonalnych dziecka przez rodzica.

Może dochodzić również do odzwierciedlania emocji przez opiekunów w sposób niespójny, nieadekwatny tworzy się wtedy reprezentacja zawierająca cudze treści. Dziecko ma wtedy utrudniony dostęp do reprezentacji własnych stanów emocjonalnych. Na zaburzenia mentalizowania ma również wpływ mechanizm, który ujawnia się w sytuacjach stresowych przypominających sytuacje traumatycznych przeżyć w rodzinie ( alkoholizm rodzica i związane z nim sytuacje zagrożenia). Dziecko takie jako później dorosły uaktywnia w sytuacji zagrożenia funkcje obronne wyłączające odczuwanie emocji i części mózgu odpowiedzialne za mentalizacje.

Podsumowując, przywiązanie małego dziecka do rodzica i mentalizacja są ze sobą ściśle powiązane, gdyż przywiązanie tworzy bazę do tworzenia się późniejszych struktur mentalizacji. Mentalizacja z jednej strony w relacji z opiekunami pełni funkcję ochronną nie dopuszczając do przeżywania trudnych zdarzeń, a z drugiej strony ma wpływ na regulację trudnych doświadczeń.