„Bezpieczna mama – bezpieczne dziecko” – Marcin Korowaj

BEZPIECZNA MAMA – BEZPIECZNE DZIECKO

Rodzina, jako jedna z ważniejszych grup społecznych, podlega ciągłym zmianom społecznym, kulturowym i psychologicznym. Zmiany te mają znaczący wpływ na realizowanie i postrzeganie ról mężczyzny i kobiety, matki/ojca. Media bardzo często kreują obraz matki, która zaraz po porodzie jest uśmiechnięta i szczupła, pracuje i dąży samorealizacji. Ojciec w mediach jest raczej nieobecny, co też można zaobserwować w realnej rodzinie. Pojawiają się głosy, publikacje o kryzysie ojcostwa i męskości, którą jest trudniej określić w otaczających realiach społeczno-ekonomicznych. Pojawiają się pytania czym jest męskość a czym kobiecość. Dochodzi do prób redefiniowania (zmiany) znaczeń matki czy ojca. Taki stan rzeczy ma ważne przełożenie na postrzeganie systemu rodzinnego w pełnieniu ról rodzicielskich oraz zadań rodziny w kontekście społecznym.

Punktem wyjścia do określenia i ustrukturalizowania znaczenia roli matki jak i ojca może być rozumienie kształtowania się więzi pomiędzy dzieckiem a rodzicem.

Pierwsze miesiące życia dziecka są jednym z bardziej znaczących okresów w jego  życiu biorąc pod uwagę rozwój człowieka. Podstawą rozwoju i przetrwania człowieka jest relacja w której tworzy się więź pomiędzy matką a dzieckiem. Dziecko po narodzinach instynktownie szuka więzi z matką. Brak osoby (matki) z którą dziecko może stworzyć więź powoduje ogromny stres, co w skrajnych przypadkach może prowadzić dziecko do śmierci. Dzięki osobie, z którą dziecko może tworzyć więź, organizm dziecka pobudza się/stymuluje się do dalszego rozwoju. Początkowa relacja dziecka z matką/opiekunem staje się pewnym punktem wyjścia do dalszego rozwoju emocjonalnego. Badając przywiązanie dziecka do matki/opiekuna wyodrębniono tak zwane style przywiązania: bezpieczny, lękowo unikający, lękowo ambiwalentny i zdezorganizowany. Od stylu przywiązania zależy jak będziemy radzić sobie z emocjami, jak ukształtuje się nasz układ neurofizjologiczny. Ma to również wpływ na nasze funkcjonowanie w grupie społecznej, czy będziemy się czuć bezpiecznie wśród ludzi i będziemy podejmować działania do odkrywania otoczenia jak i własnego rozwoju. Od stylu przywiązania będzie zależeć jak będziemy się zachowywać w bliskich relacjach, jak postrzegać samego siebie (np. czy warto nas kochać, czy zasługujemy na opiekę i akceptacje innych) oraz czy możemy szukać i korzystać z pomocy innych. Wszystko to tworzy naszą wewnętrzną matrycę postrzegania naszego wewnętrznego świata jak i zewnętrznego oraz sposobu wchodzenia w bliskie relacje.

Najkorzystniejszy dla dziecka oczywiście jest bezpieczny styl przywiązania, gdzie matka/opiekun  jest bezpieczną bazą. Kształtuje poczucie bezpieczeństwa, chęć do eksploracji otoczenia, pozytywny obraz siebie. Powoduje, że osoba ta w dorosłym życiu łatwiej radzi sobie z napięciami emocjonalnymi i będzie szukać pomocy w sytuacji zagrożenia. Styl lękowo – ambiwalentny charakteryzuje się doświadczeniem niepewności czy uzyska się ulgę, czy matka/opiekun będzie dostępna w razie potrzeby. Powoduje to lęk przed separacją i zachowanie dziecka jest skierowane na szukanie sposobu na bezpieczeństwo. Dążenie do bliskości pochłania tak dużo energii, że  jak już nawet uda się znaleźć tę bliskość to nie można z niej skorzystać. Kształtuje się myślenie, że muszę zasłużyć sobie na miłość. Styl lękowo – unikający będzie się formułować  gdy w sytuacji dążenia dziecka do bliskości otrzyma sygnał odrzucenia. Spowoduje to, że u dziecka wykształci się strategia radzenia sobie z tą sytuacją w postaci ukrywania emocji lub fałszywego okazywania pozytywnych. Pojawi się myślenie o sobie, że nie zasługuje na miłość. O stylu zdezorganizowanym mówimy wtedy gdy dziecko przejawia różne sprzeczne zachowania, nie potrafi radzić sobie ze stresem czy innymi emocjami. Jest w dużym lęku. Pojawia się myślenie typu „jestem nikim, ludzie mi nic nie dają a świat jest zagrażający”. Taki wzór przywiązania pojawia się gdy osoba dorosła stanowi dla dziecka zagrożenie np. dochodzi do przemocy.

Dlatego tak ważna jest stabilizacja emocjonalna matki/opiekuna w relacji z dzieckiem.

Warunkiem budowania bezpiecznego stylu przywiązania jest responsywność matki/opiekuna wobec dziecka. To znaczy, że dziecko może uzyskać ulgę poprzez reakcje matki na jego napięcia (niezaspokojone potrzeby głodu, bezpieczeństwa). Matka reagując na emocje dziecka, które są komunikowane poprzez płacz dziecka buduje bezpieczną bazę. Poprzez to buduje poczucie bezpieczeństwa a co za tym idzie kształtuje system regulacji emocji, będący podstawą uzyskiwania i zachowania równowagi emocjonalnej oraz regulacji stosunków
z otoczeniem. Działanie systemu zachowań mających na celu szukania ulgi gdy pojawia się napięcie (poczucie zagrożenia, niepokój, głód, ból) u dziecka jest ściśle powiązane z zachowaniami eksploracyjnymi (pozwalającymi na odkrywanie otoczenia). Poznawanie otoczenia możliwe jest gdy dziecko znajduje się blisko opiekuna, stanowiącego dla niego bezpieczną bazę. Gdy opiekun jest niedostępny lub nieprzewidywalny w swej dostępności, dziecko aktywuje zachowania przywiązaniowe o wiele częściej i silniej, a towarzyszące temu pobudzenie i niepokój uniemożliwia eksplorację otoczenia. Rodzic będący w stanie reagować na dziecko i jego potrzeby zwiększa szanse i daje mu przestrzeń na odkrywanie świata zewnętrznego przy jednoczesnym poczuciu bezpieczeństwa, że jeśli będzie trudno, może wrócić do bezpiecznej osoby. Niemowlę pozbawione opieki jest w stanie silnego stresu. Nieprzerwana reakcja alarmowa niszczy różne struktury np. obszar hipokampa, który między innymi ma znaczenie dla procesów pamięciowych. Podwyższone stężenie adrenaliny i kortyzolu może niszczyć już istniejące neurony. Zachowania dziecka związane z przywiązaniem czyli zachowania, które podejmujemy w sytuacji stresu, trudności lub zagrożenia aby znaleźć w bliskości ulgę, pociechę ochronę są odpowiedzialne za kształtowanie się Wewnętrznego Modelu Operacyjnego. Jest on rdzeniem wewnętrznego świata każdego z nas – jak jesteśmy skłonni postrzegać siebie i innych, jak rozumiemy relacje i czego się po nich spodziewamy – to matryca, na podstawie której tworzymy kolejne więzi w naszym życiu.

Poród i pojawienie się dziecka jest pierwszą dużą zmianą w życiu rodziny. Para wchodzi w nowe role matki i ojca, pojawia się trzecia osoba, którą trzeba się zaopiekować. Zarówno w ciele kobiety jak i w jej emocjach zachodzą ogromne zmiany – ogromny wyrzut hormonów, strach przed nową sytuacją, stres. Następuję przełom hormonalny, który zmienia wszystko – od fizjologii, metabolizmu, przemian komórkowych, po psychikę, nastawienie.  Wszystko to może prowadzić do dużego obciążenia emocjonalnego matki i przy braku wsparcia do depresji lub innych trudności emocjonalnych.

Trudności emocjonalne, depresja sprawiają, że matce może trudno być uważną na dziecko, gdyż skupia się ona wyłącznie na swoich trudnych emocjach, a nie na dziecku i prowadzi do braku responsywności (czyli reakcji, dążenia do rozładowania napięcia dziecka) na potrzeby dziecka. Negatywne myślenie o sobie jako o matce, poczucie winy, że to przez nią dziecko nie może się uspokoić, poczucie beznadziejności itd. sprawiają, że matka nie potrafi reagować, czytać emocji dziecka, które poszukuje ulgi. Brak responsywności buduje lękowy styl przywiązania dziecka co sprawia, że dziecko skupia się na rodzicu. W przechodzeniu zmiany w rodzinie jaką jest przyjście dziecka na świat bardzo ważną i znaczącą rolę pełni ojciec dziecka. Jego obecność i zaangażowanie mają bardzo pozytywny wpływ zarówno na matkę dziecka jak i samo dziecko. Po dużym wysiłku dla kobiety jakim jest sam poród ważny jest odpoczynek kobiety w okresie połogu, gdzie jest to czas na rekonwalescencje całego organizmu. Odciążenie i wsparcie kobiety przez partnera sprawia, że ten czas jest łatwiejszy. Ojciec w tym okresie pełni rolę pomostu pomiędzy światem zewnętrznym a światem matki, która jest emocjonalnie w świecie dziecka. Ojciec jest osobą z poza „świata matki i dziecka” dzięki czemu w kontakcie z nim w dziecku zaczyna się budować wewnętrzna mapa kontaktów społecznych. Psychoanalityczne teorie twierdzą, że to ojciec jest pierwszą osobą, z którą dziecko nawiązuje relacje, bo z matką ma poczucie jedności (zlania się). Angażowanie się ojca w opiekę od początku narodzin ułatwia dziecku przechodzenie procesu separacyjnego od matki, który jest niezbędny do wyodrębnienia się własnej autonomii. Aktywna obecność ojca sprzyja wspieraniu autonomii i samodzielnemu działaniu dziecka. Psychoanalityk Wisdom (1976) twierdził, że ojciec również może pokazywać jak można tolerować trudne emocje, rozwijać zdolności wytrzymywania trudnych zdarzeń, jak radzić sobie z emocjami poza przytulaniem i czułością matki. Badania wskazują, że im większe zaangażowanie ojca w opiekę nad niemowlęciem, tym szybciej się ono rozwija, tym większą odporność ma na stres i jest aktywniejsze społecznie ( J.Trowell i A.Etchegoyen 2015).

W przypadku trudności emocjonalnych matki (np. depresja)  po porodzie, ojciec może przejąć główną opiekę nad dzieckiem gdzie równie dobrze jak matka może reagować i czytać potrzeby niemowlęcia, co może mu zapewnić bezpieczne przywiązanie. Moja praktyka terapeutyczna pokazuje również, że istotnym elementem radzenia sobie
z trudnościami emocjonalnymi kobiety jest budowanie poczucia bezpieczeństwa ze strony partnera. Składa się na to nie tylko widzenie kobiety jako matki ale też jako partnerki, okazywanie jej uwagi, czułości, akceptacji. Jest to też ważny czynnik wspierający kobietę w radzeniu sobie z negatywnym obrazem własnej osoby. Wspierająca postawa ojca jest też pierwszą informacją dotyczącą budowania relacji i komunikacji pomiędzy kobietą a mężczyzną. Wiąże się to też z budowaniem obrazu męskości jak i kobiecości.

Badania wykazują, iż zaangażowanie ojca w wychowanie dziecka sprzyjają budowaniu większej motywacji do poznawania i odkrywania otoczenia przez dziecko, budowania większej pewności siebie, łatwiejszego radzenia sobie ze stresem i trudnymi sytuacjami. Obecność ojca stwarza dziecku większą przestrzeń, gdzie może się ono oddzielić z symbiotycznej relacji z matką i gdzie może ono uczyć się przeżywać samo siebie (co jest istotnym elementem w budowaniu własnego „ja”).

Zaangażowanie oraz obecność ojca daje większą możliwość do stabilizacji i rozwoju nie tylko dziecka ale całej rodziny, co będzie również skutkowało wzmocnieniem więzi i relacji obojga partnerów.

Bezpieczeństwo i stabilizacja w rodzinie, jak i wzajemne relacje zależą od obojga rodziców i zarówno ojciec jak i matka są do tego niezbędni. Elementem niezbędnym jest widzenie siebie nie tylko jako rodziców, ale też jako partnerów (ze swoimi potrzebami, pragnieniami). Budowanie bezpiecznego partnerstwa jest „źródłem” nie tylko dla matki i ojca, ale również dla dziecka, z którego będzie mogło czerpać i mieć z niego korzyści w przyszłości. Ułatwieniem realizacji ról będzie pewna elastyczność obojga partnerów, która jest związana z przejmowaniem, wymianą pewnych zadań czy nawet obszarów rodzinnych – widok ojca przewijającego dziecko może stać się czymś normalnym i powszechnym i nie odbiera mu męskości. Elastyczność w rolach, zaangażowanie, obecność, zwiększa szanse na bezpieczny rozwój całej rodziny.

Szukając odpowiedzi na postawione pytanie o ojcostwo i macierzyństwo, kobiecość i męskość zadajemy też pytanie czym jest lub może być rodzina. Odpowiedzi pewnie można znaleźć bardzo wiele, jednak patrząc z perspektywy dziecka ważne jest, żeby rodzina była przede wszystkim bezpieczną bazą tworzoną przez obojga rodziców.

Marcin Korowaj