Zachowania autodestrukcyjne dzieci z ASD – Aneta Łowińska

Zaburzenia ze spektrum autyzmu (ang. autism spectrum disorder – ASD) należą do grupy całościowych zaburzeń rozwojowych. Dotykają dzieci i młodzież, jak również osoby dorosłe. Według najnowszych klasyfikacji diagnostycznych Światowej Organizacji Zdrowia oraz Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego osobami ze spektrum autyzmu są osoby zarówno ze zdiagnozowanym zaburzeniem autystycznym, jak też z diagnozą zespołu Aspergera, zespołu Retta, i innych zaburzeń neurorozwojowych. Grupa zaburzeń ze spektrum autyzmu charakteryzuje się głównie trudnościami w komunikacji oraz ograniczonymi i powtarzalnymi zachowaniami, zainteresowaniami i czynnościami dnia codziennego. U osób z ASD często obserwuje się współwystępowanie niepełnosprawności intelektualnej i/lub schorzeń somatycznych, jednak nie jest to regułą.

Nieprawidłowości w rozwoju trzech obszarów (tj. interakcje społeczne, komunikacja oraz ograniczony zasób zachowań z tendencją do ich powtarzalności), które pojawiły się przed 3 rokiem życia dziecka, specjaliści nazywają mianem autyzmu dziecięcego. Zaburzone interakcje społeczne wśród dzieci z ASD przejawiają się m.in. całkowitym brakiem lub nieprawidłową reakcją na uczucia innych ludzi, problemami z poprawnym odbiorem sytuacji społecznych
i wykorzystywaniem ich w codziennym życiu oraz brakiem wzajemności w kontaktach z innymi. Zaburzenia komunikacji opierają się głównie na braku wykorzystania posiadanych umiejętności językowych w sytuacji społecznej, nieumiejętności zwerbalizowania aktualnych potrzeb przez dziecko oraz braku wzajemności w dialogu słownym. Ograniczone i często powtarzające się zachowania, zainteresowania i aktywności dziecka ze spektrum autyzmu odnoszą się zarówno do nowych aktywności, jak i do znanych już dziecku zwyczajów i wzorców zachowania. Prowadzą one do rutyny i sztywności w codziennych czynnościach. Zwłaszcza we wczesnym dzieciństwie obserwuje się również nadmierne i nieadekwatne przywiązanie do konkretnych przedmiotów, zwłaszcza o twardej strukturze i nieregularnym kształcie.

Oprócz powyższych, specyficznych cech diagnostycznych, wśród dzieci z ASD niejednokrotnie obserwuje się szereg innych, niespecyficznych trudności w codziennym funkcjonowaniu. W oparciu o analizę literatury i praktyczną pracę z osobami ze spektrum autyzmu oraz ich rodzinami najczęstsze objawy zachowania dziecka to: różnego rodzaju lęki i fobie, zaburzenia snu i odżywiania się, problemy natury seksualnej oraz dotyczące nauki treningu czystości, a także częste napady złości i agresja. Większość dzieci z ASD cechuje się brakiem spontaniczności i wykazywania inicjatywy w podejmowaniu działań, zwłaszcza tych wykonywanych po raz pierwszy. Często nie potrafią samodzielnie organizować sobie zajęć w czasie wolnym oraz mają problemy z podejmowaniem decyzji – już w sytuacji wyboru jednego z dwóch elementów. Opisane trudności zmieniają się wraz z wiekiem dziecka, w toku rozwoju i terapii maleją, jednak mogą być obecne również w okresie dorosłości.

Zaburzeniom ze spektrum autyzmu często towarzyszy skłonność do zachowań agresywnych (destrukcyjnych) i autoagresywnych (autodestrukcyjnych). Agresywne zachowania skierowane wobec innych ludzi lub rzeczy, określane są przez rodziców jako niebezpieczne i przykre dla osób z otoczenia. Przykładami agresywnych objawów zachowania dziecka z ASD są np.: szczypanie, gryzienie i bicie innych osób, dokuczanie im, rzucanie przedmiotami i niszczenie. Niejednokrotnie obserwuje się trudne zachowania w domu oraz miejscach publicznych, np. ataki niepohamowanej złości dziecka podczas zakupów w sklepie. Zachowania autodestrukcyjne kierowane są przez dziecko na nie samo podczas ataku agresji. Wśród dzieci ze spektrum autyzmu obserwuje się najczęściej samookaleczanie się poprzez czynności bezpośrednie, które wywołują fizyczną krzywdę, np. uporczywe drapanie się, gryzienie rąk, dłoni i nadgarstków, uderzanie głową w twardą powierzchnię (np. ściana, meble, zabawki) i bicie się piąstkami.

Skąd bierze się autoagresja? Okazuje się, że przyczyn zachowań autodestrukcyjnych wśród dzieci ze spektrum autyzmu może być wiele i każdy przypadek takiego zachowania należy rozpatrywać indywidualnie. Na podstawie badań i analizy literatury fachowej uważa się, że większą skłonność do zachowań autoagresywnych mają osoby z niepełnosprawnością intelektualną – im poziom funkcjonowania intelektualnego jest niższy, tym skłonność do autoagresji jest częstsza. Samookaleczanie się może być formą autostymulacji oraz wynikać z tego, że dziecko po prostu się nudzi. Autoagresja wiązać się może również z zaburzoną potrzebą niezmienności sytuacji i nagłej dla dziecka zmiany rutyny, co dla osoby z ASD jest nieakceptowalne. Inną przyczyną nagłego ataku atodestrukcji może być nieadekwatna ocena sygnałów społeczno – emocjonalnych płynących
z otoczenia i związany z tym nagły wzrost frustracji. W ostatnim przypadku autoagresja może być sposobem rozładowania napięcia emocjonalnego, z którym dziecko nie potrafi poradzić sobie
w sposób akceptowalny przez środowisko.

Częstym pytaniem, jakie zadają rodzice podczas konsultacji z terapeutą jest pytanie o to, jak radzić sobie z zachowaniami autodestrukcyjnymi dziecka z autyzmem na co dzień? Szereg badań na temat skuteczności terapii świadczy o tym, iż najlepsze efekty w zmianie zachowań dziecka
z ASD mają miejsce wtedy, kiedy działania podejmowane są w sposób holistyczny – zarówno
w placówce edukacyjnej, podczas zajęć dodatkowych, wprowadzenia terapii psychologicznej oraz w czasie wolnym dziecka. Warto pamiętać, że oprócz fachowej pomocy dziecku, również w domu możemy wspierać jego prawidłowy rozwój. Przyglądając się sytuacjom, w których pojawiają się samookaleczenia, należy określić najczęstsze możliwe przyczyny autoagresji i na tej podstawie opracować techniki radzenia sobie z zachowaniami niepożądanymi.

O czym należy pamiętać? Podczas napadów autoagresji niezwykle ważne jest ustanowienie jasnych reguł w życiu dziecka z ASD. Powinno ono dostawać jasny sygnał, że samookaleczanie się jest zachowaniem zakazanym, takim, którego nie akceptujemy, np. gdy dziecko uderza się piąstkami w głowę, delikatnie przytrzymujemy mu ręce z jasnym komunikatem: „nie można tego robić.”. Przy stałym pokazywaniu nieakceptowania zachowań autoagresywnych należy – również konsekwentnie – wzmacniać zachowania pożądane, np. zmiana tonu głosu na łagodny oraz udostępnienie ulubionej zabawki po spokojnej zabawie czy podanie deseru po samodzielnie zjedzonym obiedzie bez napadów złości. Poza jasno określonymi zasadami i stałym wzmacnianiem zachowań pozytywnych warto zwiększyć u dziecka poczucie akceptacji i własnej wartości, np. poprzez chwalenie go za każdą czynność, przy której nie popada w złość. Innym ze sposobów niwelowania samookaleczania się u dziecka ze spektrum autyzmu jest proponowanie zachowań alternatywnych, które nie będą wiązały się z celowym uszkadzaniem ciała.

W celu eliminowania zachowań autodesrtukcyjnych, oprócz wspierania dziecka z ASD
w czynnościach dnia codziennego niezwykle ważne jest zapewnienie mu fachowej pomocy, jak np. objęcie kształceniem specjalnym w placówce edukacyjnej, otoczenie opieką psychologiczną oraz zapewnienie zajęć dodatkowych i specjalistycznych w oparciu o diagnozę i ustalone potrzeby dziecka. W naszym Centrum wykwalifikowani specjaliści zajmujący się pracą z osobami ze spektrum autyzmu na co dzień pomagają dzieciom z ASD, jak również ich rodzinom w rozpoznaniu potrzeb oraz skutecznej pracy terapeutycznej z dzieckiem. Zachęcamy do skorzystania z naszych usług i odbycia konsultacji psychologicznej.

Literatura:

1. Gałecki, P., Święcicki, Ł., (red.), (2015). „Kryteria diagnostyczne z DSM-5”. Wrocław, wyd. Edra Urban&Partner
2. Pużyński, S., Wciórka, J., (red.), (2000). „Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne.”. Kraków, wyd. „Vesalius”
3. Wiekiera, E. (2008). „Strategia postępowania z dziećmi z autyzmem”. Kraków, wyd. Krajowe Towarzystwo Autyzmu oddział w Krakowie