„ADHD u dzieci i młodzieży” – Magda Szymaniuk-Kubiak
Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD) to jedno z najczęściej diagnozowanych zaburzeń neurorozwojowych wśród dzieci w wieku szkolnym. W Polsce w świadomości społecznej istnieją głównie dwa terminy: nadpobudliwość psychoruchowa oraz ADHD. Zwrot „dziecko nadpobudliwe” najczęściej można usłyszeć jako potoczne określenie dziecka (głównie przez rodziców i nauczycieli) w odniesieniu do uczniów „żywych”, „energicznych”, mających dużą potrzebę ruchu i trudności ze „skupieniem”. Jednak nie każde dziecko, które jest „żywym srebrem” otrzyma diagnozę ADHD.
ADHD to akronim od attention-deficit hyperactivity disorder, który tłumaczy się jako zespół zaburzeń uwagi z nadaktywnością. Już sama nazwa zaburzenia wskazuje na istotny czynnik uwagi oraz podkreśla rolę nadruchliwości. Jak zatem stwierdzić czy dziecko może spełniać kryteria diagnostyczne?
Warto w tym celu przyjrzeć się trzem głównym objawom ADHD, do których należy: nieuwaga, nadruchliwość i impulsywność. Trudności w postawieniu adekwatnej diagnozy u dziecka mogą być związane głównie z liczbą symptomów i brakiem precyzyjnego określenia, w jakim momencie nasilenie danego zachowania jest już wskaźnikiem zaburzenia. Warto więc dokładnie przyjrzeć się poszczególnym atrybutom charakterystycznym dla każdego z trzech głównych objawów.
Nieuwaga to objaw kryterialny ADHD zaliczany do sfery poznawczej (umiejętności umysłowych). W potocznym rozumieniu ADHD uważa się, że dzieci z tym zaburzeniem mają po prostu „problemy z koncentracją”. Nie jest to jednak adekwatne określenie trudności, z którymi może mierzyć się dana jednostka. Osoby z ADHD mogą mieć problemy z selektywnością uwagi (czyli wybiórczością), trwałością, przerzutnością, podzielnością i rozpiętością. Pod uwagę jest brane zatem wiele czynników związanych z tym obszarem. Obraz nieuwagi istotnie przeobraża się w ciągu życia, modyfikując funkcjonowanie umysłowe dziecka, nastolatka czy dorosłego.
Nadruchliwość jest trudnością natury behawioralnej (czyli obszarem związanym z zachowaniem) a nie poznawczej, jak w nieuwadze. To przede wszystkim nadmierna aktywność ruchowa, która jest bardzo szybko dostrzegana przez otoczenie – o nadmiernej aktywności mówimy w odniesieniu do normy, czyli porównania do aktywności innych dzieci na tym samym etapie rozwoju, w tym samym wieku. Dziecko nadruchliwe to takie, które ma trudność z usiedzeniem w miejscu, ze spokojną zabawą czy odpoczywaniem. Przejawia nerwowe ruchy rąk czy nóg, może być rozgadane, hałaśliwe. W celu postawienia adekwatnej diagnozy istotne jest również to czy aktywność ruchowa jest ukierunkowana, celowa, adekwatna do sytuacji czy raczej niekontrolowana przez dziecko, mimowolna i „bezsensowna”. Warto wspomnieć, że nadmierna ruchliwość wcale nie łączy się z wysoką sprawnością ruchową, a raczej idzie w parze z niezgrabnością i trudnościami z zakresu sprawności fizycznej.
Impulsywność dotyczy obu sfer – poznawczej i behawioralnej. Wiąże się zarówno z umiejętnościami umysłowymi dziecka jak i jego zachowaniem. Może przejawiać się jako trudności z hamowaniem reakcji natychmiastowych, impulsywnych. Zauważalna jest zarówno w zachowaniu, mowie, funkcjonowaniu poznawczym. Dziecko przejawiające trudności z hamowaniem reakcji może być uznawane za „niegrzeczne”, „agresywne”. W diagnozie istotnym czynnikiem jest brak intencji łamania zasad, reguł czy skrzywdzenia kogoś. Impulsywność w zakresie funkcjonowania umysłowego dziecka może przejawiać się zbyt szybkim podejmowaniem decyzji, trudnościami w planowaniu zadań (szczególnie złożonych), a także z odraczaniem gratyfikacji (czyli długim okresem oczekiwania na nagrodę). Uczeń z takimi trudnościami może być odbierany jako „bezmyślny i niezorganizowany”.
Biorąc pod uwagę powyższą charakterystykę trzech głównych objawów ADHD śmiało można stwierdzić, iż każdy z nich wymaga specyficznego podejścia diagnostycznego. Kompetentne postawienie diagnozy wymaga więc zaangażowania kilku specjalistów. Diagnoza w kierunku zespołu nadpobudliwości psychoruchowej to złożony proces, w który jest zaangażowanych zarówno psycholog-diagnosta, jak i psychiatra wyspecjalizowany w diagnozie i leczeniu ADHD. Uznaje się, że w przypadku dzieci ostateczną diagnozę stawia lekarz, czyli psychiatra dziecięcy. Nie ma możliwości, aby stwierdzić występowanie tego zaburzenia jedynie na podstawie przesłanek, obserwacji czy szczątkowych informacji o dziecku. Proces diagnozy musi odnosić się do potwierdzenia kryteriów diagnostycznych, co wymaga zebrania informacji z wielu źródeł – wywiadu z rodzicami, obserwacji, wypełnienia skal objawowych (przez rodziców, dzieci i nauczycieli), przeprowadzenia wystandaryzowanych testów, uzyskania informacji z Placówki, do której dziecko uczęszcza.
