Czym zajmuje się neuropsychologia? – Jagna Sobierajewicz

Czym zajmuje się neuropsychologia?

Neuropsychologia to nauka z pogranicza medycyny i psychologii. Przedmiotem badań neuropsychologicznych jest relacja między mózgiem a zachowaniem. Początki neuropsychologii można znaleźć w XIX wieku, kiedy to wraz z rozwojem neurologii zaczęły pojawiać się opisy różnych przypadków klinicznych, w jakich uszkodzenie mózgu prowadziło do zmian w zachowaniu. Jednak dopiero od 20-30 latach dzięki metodom neuroobrazowania, takich jak rezonans magnetyczny (MRI), funkcjonalny rezonans magnetyczny (fMRI) czy tomograf komputerowy, rozwój neuropsychologii i neuronauki i możliwości, które dają te metody pozwala na coraz dokładniejsze rozumienie procesów, które zachodzą w mózgu, a niewątpliwie przekładają się na zachowanie. Badanie związku pomiędzy poszczególnymi rejonami mózgu a sposobem funkcjonowania, rozumowania oraz uczenia się człowieka pozwala odpowiedzieć na nurtujące pytania psychologów i psychiatrów. Dowody naukowe, które wykazały powiązanie poszczególnych obszarów ludzkiego mózgu z konkretnymi procesami (jak pisanie, czytanie, ruch) sprawiły, że neuropsycholodzy zaczęli te relacje wykorzystywać w celu diagnozy zaburzeń w zachowaniu człowieka wynikających z uszkodzeń mózgu oraz trudności z przyswajaniem nowych zdolności czy informacji, czyli z uczeniem się. Neuropsycholog zajmuje się nie tylko diagnozą zaburzeń poznawczych, ale prowadzi rehabilitację i terapię psychologiczną zarówno dla osób po uszkodzeniach mózgu oraz osób zdrowych, które chcą usprawnić funkcjonowanie poznawcze.

 

Na czym polega badanie neuropsychologiczne?

Badanie neuropsychologiczne polega na ocenie funkcji poznawczych, m.in.:

  • pamięci
  • procesów uwagowych (koncentracji, selektywności, przerzutności uwagi)
  • mowy
  • zdolności myślenia
  • świadomości
  • orientacji w czasie i przestrzeni
  • zdolności wzrokowo-przestrzennych
  • liczenia, pisania i czytania
  • funkcji wykonawczych
  • gnozji
  • praksji

 

Badanie neuropsychologiczne wykonywane jest najczęściej na zlecenie neurologa, geriatry lub psychiatry. Wyniki z badania neuropsychologicznego są uzupełnieniem innych badań medycznych. Ocena neuropsychologiczna jest konieczna w wielu przypadkach do postawienia ostatecznej diagnozy medycznej i dopasowania adekwatnych metod terapeutycznych.

W trakcie badania psycholog korzysta z testów i prób klinicznych. Diagnoza opiera się również na przeprowadzeniu szczegółowego wywiadu z pacjentem i jego rodziną i, jeśli takie występują, na wcześniejszych badaniach medycznych czy konsultacjach innych specjalistów (np. badanie EEG, tomografia komputerowa, czy rezonans magnetyczny). Dzięki diagnozie neuropsychologicznej możliwa jest ocena jakie procesy poznawcze i w jakim stopniu zostały osłabione z powodu uszkodzenia lub choroby mózgu. Badanie pozwala również określić, na ile osłabienie funkcjonowania poznawczego jest następstwem uszkodzenia tkanki mózgowej, a na ile wynika z powodów psychologicznych, np. stresu, kryzysu emocjonalnego itp. Wyniki z badania neuropsychologicznego mogą być podstawą dla neurologa/geriatry/psychiatry o zrezygnowaniu lub wdrożeniu odpowiedniej farmakoterapii. Dodatkowo, wyniki z badania (również u osób zdrowych – bez uszkodzenia tkanki mózgowej) mogą ukazać mocne i słabe strony funkcjonowania poznawczego osoby, które mogą być podstawą do wdrożenia odpowiedniego treningu poznawczego. Natomiast okresowe badania kontrolne pozwalają ocenić postęp/dynamikę zmian lub choroby oraz ocenić skuteczność leczenia lub treningu poznawczego.   

 

W badaniu neuropsychologicznych wykorzystuje się najczęściej: kwestionariusz MMSE (ang. Mini–Mental State Examination), test pamięci wzrokowej Bentona, test łączenia punktów,  test figury złożonej Reya-Osterrietha, test pamięci 15 słów Reya, test fluencji słownej, kalifornijski test uczenia się językowego, test sortowania kart z Wisconsin itp. Wybór testów uzależniony jest od celu badania i stanu psychofizycznego pacjenta. 

 

Kiedy udać się do neuropsychologa?

Pacjentami, którzy zgłaszają się do neuropsychologa, są najczęściej osoby z otępieniem, z uszkodzeniem mózgu (np. na skutek wypadków komunikacyjnych), po udarze mózgu i operacji neurochirurgicznej (np. w przypadku usuwania guzów mózgu) oraz osoby z chorobami neurogeneracyjnymi (stwardnienie rozsiane, choroba Alzheimera czy choroba Parkinsona).

 

Badanie neuropsychologiczne może zostać wykonane również u pacjentów psychiatrycznych, ponieważ wielu chorobom psychicznym mogą towarzyszyć zaburzenia procesów poznawczych (zaburzenia procesów myślenia, pamięci, uwagi itp.).

 

Jeśli widzimy zmiany w naszym zachowaniu (dezorientacja w czasie lub przestrzeni, częste gubienie przedmiotów itp.), niepokojące objawy (trudności z pamięcią, koncentracją uwagi, zapominaniem nazw przedmiotów, nazwisk) lub słyszymy od innych osób, że zauważają te zmiany (choć my sami ich nie widzimy) warto udać się do neuropsychologa w celu oceny funkcji poznawczych. 

 

Do neuropsychologa może również udać się każdy w celu zwiększenia swoich możliwości poznawczych – dotyczy to osób zdrowych, które chcą poprawić swoją pamięć lub funkcjonowanie innych funkcji poznawczych. 

 

Czym różni się praca neuropsychologa od neurologa?

Neurolog to specjalista z zakresu neurologii – dziedziny medycyny, która zajmuje się chorobami obwodowego i ośrodkowego układu nerwowego. W zakresie neurologa leży diagnostyka i leczenie chorób mózgu, rdzenia kręgowego i nerwów obwodowych. Lekarz neurolog zleca przeprowadzenie badania głowy, mające na celu ocenę nerwów czaszkowych, oraz badanie kończyn górnych, tułowia, kończyn dolnych, podczas którego lekarz ma możliwość ocenić czucie, siłę mięśni, podstawowe odruchy, koordynację ruchową, ocenę chodu. Wśród najczęściej wykonywanych badań pomocniczych w neurologii są: tomografia komputerowa, rezonans magnetyczny, RTG, EEG, EMG, USG dopplerowskie tętnic, badania angiograficzne. Neurolog oprócz postawienia właściwej diagnozy zajmuje się wdrożeniem odpowiedniej farmakoterapii.

Neuropsycholog to specjalista z zakresu neuropsychologii – dziedziny psychologii, która zajmuje się oceną funkcji poznawczych. Neuropsycholog określa, które funkcje zostały uszkodzone i w jakim stopniu, a także planuje (w zależności od stanu psychofizycznego pacjenta) stosowne oddziaływania rehabilitacyjne w zakresie osłabionych funkcji poznawczych. Neuropsycholog (jak każdy psycholog) nie ma uprawnień do wypisania recepty na jakiekolwiek leki (tym zajmuje się neurolog), jednak ma możliwość monitorowania skuteczności wdrożonej farmakoterapii. 

 

Po co mojemu dziecku neuropsycholog?

Z pomocy neuropsychologa w obrębie diagnozy i terapii neuropsychologicznej mogą skorzystać dzieci: z trudnościami szkolnymi, dysleksją, dysgrafią, akalkulią, z nadpobudliwością psychoruchową z deficytem uwagi (ADHD), dzieci przedwcześnie urodzone (wcześniaki), dzieci z chorobami ogólnorozwojowymi (m.in. autyzm, zespół Aspergera, zespół Downa, dzieci z mózgowych porażeniem dziecięcym). Są to zaburzenia neurorozwojowe lub nabyte (w których rozwój początkowo przebiegał prawidłowo). Działania neuropsychologiczne mogą mieć wpływ na zmianę rozwoju i zachowanie dziecka.

W sytuacji kiedy rozwój mózgu dziecka jest zakłócony (co przejawia się w deficytach w zakresie procesów poznawczych, funkcjonowania społecznego i emocjonalnego), praca neuropsychologa obejmuje psychoedukację oraz możliwości wspierania rozwoju dziecka. Często dotyczy to również dzieci, które mają problemy z nauką w szkole (na skutek trudności z pamięcią lub koncentracją), mimo tego, że te trudności nie mają podłoża neurologicznego. Zadaniem neuropsychologa będzie diagnoza funkcji poznawczych skupiając się zarówno na pojawiających się trudnościach, ale również mocnych stronach dziecka, które mogą zostać wykorzystane w celu podniesienia ogólnych sprawności poznawczych dziecka. 

Ważne jest aby praca neuropsychologa nie ograniczała się jedynie do pracy z dzieckiem, ale również z jego rodzicami/opiekunami. Rodzina dziecka również powinna uzyskać informacje jak kształtować odpowiednie postawy dziecka, wspierać jego rozwój czy radzić sobie w trudnych sytuacjach.  

 

Po co osobie starszej neuropsycholog?

Osoby starsze w większym stopniu narażone są na osłabienie funkcji poznawczych, ze względu na potencjalne zmiany tkanki mózgowej w okresie starzenia się organizmu. Dzięki konsultacji neuropsychologicznej, zdrowe osoby starsze mają możliwość oceny funkcji poznawczych i monitorowania ewentualnych zmian w czasie. W przypadku uszkodzenia lub choroby mózgu (osoby, które najczęściej zgłaszają się do neuropsychologa to osoby po udarze lub z chorobą Alzheimera) możliwa jest ocena funkcji poznawczych, ustalenie stopnia zaburzenia i głębokości otępienia. Natomiast z puntu widzenia pacjenta, najważniejsze jest wdrożenie odpowiedniego treningu poznawczego (stymulacji pamięci, uwagi i innych funkcji poznawczych), który umożliwi pacjentowi jak najdłużej samodzielne funkcjonowanie i pomoże zapobiec stanom depresji i wykluczenia społecznego. 

 

Na czym polega terapia/rehabilitacja neuropsychologiczna?

Rehabilitacja neuropsychologiczna to działania terapeutyczne, trening poznawczy/mentalny, specjalistyczne ćwiczenia, mające na celu redukcję objawów zaburzeń poznawczych i emocjonalnych, powstałych na skutek uszkodzenia lub choroby mózgu, tak aby ułatwić pacjentowi powrót do samodzielnego funkcjonowania, czy pracy zawodowej. Choć niektóre uszkodzenia mózgu są nieodwracalne, to dzięki rehabilitacji neuropsychologicznej możliwe jest osłabienie skutków dużej części tych zaburzeń. Poziom trudności ćwiczeń powinien być dostosowywany indywidualnie do każdego pacjenta. Jeżeli stan pacjenta na to pozwala, pacjent otrzymuje również materiały terapeutyczne przeznaczone do samodzielnego wykonywania w domu, tak aby zwiększyć częstotliwość ćwiczeń, a tym samym zwiększyć efektywność terapii.

Terapia dotyczy najczęściej treningu pamięci, rehabilitacji zaburzeń mowy u pacjentów ze zdiagnozowaną afazją, ćwiczenie procesów uwagowych i funkcji wykonawczych, czy ćwiczenie zdolności wzrokowo-przestrzennych. 

Przy silniejszych urazach jednym z zadań neuropsychologa jest uświadomienie pacjentowi występujących dysfunkcji. W zależności od obszaru uszkodzenia mózgu, zdarza się, że pacjenci nie są świadomi swoich niepełnosprawności, a świadomość swojego zaburzenia jest kluczowa do podjęcia odpowiedniej terapii. 

 

Czas trwania rehabilitacji neuropsychologicznej i częstotliwość spotkań to kwestia indywidualna, zależna od potrzeb i  stanu psychofizycznego pacjenta. Terapia neuropsychologiczna jest najbardziej efektywna, gdy zostanie rozpoczęta możliwie szybko po zachorowaniu lub urazie głowy. Ogólnym celem rehabilitacji neuropsychologicznej jest poprawa jakości życia chorego, zwiększenie jego niezależności oraz poprawa zdolności radzenia sobie w kontaktach z ludźmi i codziennymi obowiązkami. W sytuacji kiedy nie jest możliwy powrót do stanu z przed choroby, celem rehabilitacji jest poszukiwanie strategii kompensacji i radzenia sobie z deficytami.